PARTIYA DEMOKRAT´A KURDISTAN - XOYBUN

PDK - XOYBUN



Zimanê Kurdî û Fêrbûna Zimên -I-


Goranê Cano


Zimanê Kurdî û Fêrbûna Zimên -I-


NIVÎS :

Mêjû û avahiya zimanê kurdî


Zimanê kurdî zimanê kevn ê Avesta ye. Alfabeya kurdî ji 31 tîpan pêk hatiye. Zimanê kurdî bi sê (3) alfabêyên cihê dihê nivîsînê. Alfabeyek a kevin a zimanê kurdî heye. Î roj pir kes ni karin bi vê alfabeyê bixwînin û binivisînin.

A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Þ T U Û V W X Y Z

Kurd li bakurê Kurdistanê ( Tirkiye ) bi kurmancî dipeyivin û alfabeya latînî (romî)* bi kar dihênin. Kurdên li ba?ûr ( Iraq ) û li rojhilatê ( Îran ) bi zaravayê soranî ( silêmanî ) dipeyivin û alfabeya ku jê re dibêjin erebî, bi kar dihênin. Kurd li rojavayê Kurdistanê ( Sûrî ) jî bi kurmancî dipeyivin.

Besek ji kurdên li Kurdistana baþûr û rojhilatê jî bi kurmancî dipeyivin. Zaravayê ku ji hêla piraniya kurdan ve dihê peyivtinê, kurmancî ye.

Li jêrê nexseya têkuz a lîsteya tev zarava û devokên lokal ( mehellî ) ên zimanê kurdî diyar e.


Çar zaravayên sereke :

KURMANCÎ (K) yan jî KURMANCIYA JORÎN
SORANÎ (S) yan jî KURMANCIYA JÊRÎN
GORANÎ (G)
LORANÎ (L)


Zaravayên lokal ( mehellî ) ên her çar zaravayên sereke û têkilbûna ( integration ) wan a bi hev re :

1 - Bacalanî (G)
2 - Badînanî/badînî (K)
3 - Bextiyarî (L)
4 - Beyazidî (K)
5 - Botanî/botî (K)
6 - Erdelanî (S)
7 - Feylî/behreyî (L)
8 - Germiyanî (S)
9 - Hawramanî/hawramî (G)
10 - Kelhorî (L)
11 - Kuhgalû (L)
12 - Konyayî/haymanayî (K+S)
13 - Lekî (L)
14 - Mamasanî (L)
15 - Mukrî (S)
16 - Rojava/berfiradî (K)
17 - Silêmanî (S)
18 - Semdînanî/hekarî (K)
19 - Þêxbizinî (K+S)
20 - Torî (K)
21 - Zaza/dimilî (G)


KURMANCÎ ( /kurdî/kurmanciya Jorîn ) : botanî/botî**, badînanî/badînî, beyazidî, ?emdînanî/hekarî, cizîrî, rojava/berfiratî
SORANÎ ( /sorî/kurmanciya Jêrîn/kurdî ) : mukrî, erdelanî, silêmanî, germiyanî,
GORANÎ ( /gorî/kurdî ) : zaza/dimilî, bacalanî, hewramî,
LORÎ ( /lorî/kurdî ) : feylî/behreyî, bextiyarî, mamasanî, kelhorî, lekî, kuhgalû

(KURMANCÎ, SORANÎ, GORANÎ, LORÎ = KURDÎ)


Cografya zimanê kurdî:

Bacelanî li rohilata Kurdistanê dihê peyivtin. Navçeyek xêlî ( e þayirî ) ye, ji gelek gundan pêk hatiye. Li qezayên wek Kamjaran, þêrwan, Qela, Qeysewend, Maraw, Kemanger dihê peyiftin.

Badînanî li deverên baþûra herêma Botan, li Dihok, Amêdî, Akre, Þêxan, Zêbar û Barzan, her wisan jî li rohilata Hekarî, Soma, Xoy, Mako, Ûrmiye û li gundên þino dihê peyivtin.

Bextiyarî li baþûra rohilata Kurdistanê, li deverên Daran, Mescîdê Silêman, Þehre Kurd, Çarmihal, navçeya Piþtgoy'ê û li deverên mayîn dihê peyivtin.

Beyazidî li bakura Kurdistanê, bi nêzîkî li tevayiya Serhedê dihê peyivtin, Qers, Agrî, Erzerom, Erzincan û deverên wan.

Botanî / botî Li navrasta Kurdistanê li, deverên pêþî li Cizîr, Sêrt, Þirnex, Silopiya, Diyarbekr, Zaxo, Dêrika Hemko ( Malikiyê ), paþê jî li deverên Farqîn û Diyarbekr'ê dihê peyivtin.

Cizîrî li deverên Mêrdîn ( Amardîna ), Midyad, Nisêbîn, Qamîþlo, þengal û Amûdê dihê peyivtin.

Erdelanî li Rojhilata Kurdistanê, li derdorên Sine, Rewanser û Ciwanro'yê dihê peyivtin.

Feylî / behreyî li baþûra Kurdistanê li Bedra û Bexdadê dihê peyivtin.

Germiyanî li baþûra Kurdistanê li êrdimên Kerkûkê dihê peyivtin.

Hewramanî / hewramî Li rojhilata Kurdistanê li Awa, Biyare,Tewêle, Hewraman-î Text, Hewraman-î Lihon, Paweh, Newsûd, Dizlî, Nodse, Dînewer, Zengene, Siyamensûr, þêxan, û beþek jî li devera Sinê û Ciwanro'yê jî dihê peyivtin.

Kelhorî li rojhilata Kurdistanê li deverên Kermanþan, Xaneqîn, Mendelî, Bedra, Kût û li Bicar, Qurwe, Hersîn, Kengawerö Sehane û Sonqur'ê dihê peyivtin.

Kuhgalû li baþûra rohilata Kurdistanê li deverên Behbehan û Qeleyê Golabê dihê peyivtin.

Lekî li dorhêlên Kermanþan, Îlam û Eywanþarê dihê peyivtin.

Mamasanî li êrdimên baþûra Kurdistanê, li Loristanê dihê peyivtin.

Mukriyanî / mukrî li rojhilata Kurdistanê, li navçeya Mahabadê dihê peyivtin. Mahabad di dema xwe de navenda Emareta Mukriyan bû. Weke din mukriyanî li dorhêlên þino, Nexedeh, Xane ( Pîranþehr ), Serdeþt, Bokan, Sanqele û li Seqize dihê peyivtinê.

Rojava / berfiradî Li Ruha, Mereþ, Dilûk ( Entab ), Mazra û li baþûra rojavaya Kurdistanê li êrdimên Efrînê dihê peyivtin.

Silêmanî / soranî / sorî li êrdimên Silêmaniyê, li þehrezor, Qela Çolan, Çiwarte, Mawet, Penciwîn, Çemiemal, Qadî Kerem, Leylan û yên mayî dihê peyivtin.

Semzînanî / semzînî / hekarî Weke nav li ser e, li hemû deverên Colemergê û li van navçeyên li jêr nimandî dihê peyivtin : Colemerg, Nehrî, Oramar, Gever.

Þêxbizinî Kurdên ku ji demên kevin ve hatine ber bi nav Tirkiyê ajotinê. Ev devoka pir mehellî, bi tenê ji hêla kurdên li deverên Enqere û Stanbolê dihê peyivtin.

Torî li deverên Kercews, Kerboran û Midyad'ê dihê peyivtin.

Zaza/dimilî li bakura rojavayê Kurdistanê li deverên Cebaxcor ( Bîngol ), Mazra ( El-Azîzî ), Palo, Gênc, Hêne, Sêwreg û Çêrmûg'ê dihê peyivtin. Zaza / dimilî û hewramî pir nêzîkî hev in.


Alfabeya kurdî bi sê alfabeyan latînî, kîrîlî û erebî

TBN : Xebatên ji bo bi awayek giþtî naskirina devokên zimanê kurdî, bêguman îro ji ber hebûna van atengên li ber kirina xebatek vekolînî ya rêk û pêk li ser tevayiya axa Kurdistanê, xwedî kêmasî ne. Ev erk bi awayekî baþ bi tenê di rewþ û pergalek serbest û azad de û li ser axa welêt dikare bi cih were. Ji lewre jî dê kêmasiyên vê xebatê hebin. Em hêvîdar in, ku rojek dê xebatkarên din vê babetê, vî karî ji vê derê rahêjin û bibine serî ta armancê.


FERHENGOK :
____________



Avesta : zimanê kevin ê Hind - Ewrûpî ye

Êrdim : herêm, mintiqe

Mêjû : tarîx

Pergal : çap, rews

Rew ? : weziyet

Têkuz : kamil, mukemmel



JÊRENOT/SERINC/TÊBÎNÎ (TBN) :
____________________________


* ROMÎ: Mebest (meqsed) ji vê peyvê : Roma / Îtalya - Antîkî ye.

* * BOTANÎ / BOTÎ : Li mêjû, ev devoka mehelî, ji ber ku bi sedsalan bûye navenda siyaset, aborî û çanda Kurdistanê, loma di warê zimên de jî rolek navendî leyistiye. Emareta Cizîra Botan, bi sedsalan bûye navenda tevayiya emaretên kurdan. Ji ber ku Mîrên Botan, ku serokatiya tevayiya Kurdistanê dikirin, her dem li vir rûniþtine. Loma ev devok pêþve çûye û wek tîrêjên hetavê, kar û tesîra xwe gihandiye ser tevayiya zaravayên din ên kurdî. Ta zaravayên wek soranî, mukriyanî jî, ji vê devoka
botanî/botî kar û tesîr wergirtine.


HTML :



Zimanê Kurdî -I-
















Zimanê Kurdî û Fêrbûna Zimên
-I-
/ Bavê Barzan /


Mêjû û avahiya zimanê kurdî



Zimanê kurdî zimanê kevn ê Avesta ye. Alfabeya kurdî ji 31 tîpan pêk hatiye. Zimanê kurdî bi sê (3) alfabêyên cihê dihê nivîsînê. Alfabeyek a kevin a zimanê kurdî heye. Î roj pir kes ni karin bi vê alfabeyê bixwînin û binivisînin.


A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Þ T U Û V W X Y Z


Kurd li bakurê Kurdistanê (Tirkiye) bi kurmancî dipeyivin û alfabeya latînî (romî)* bi kar dihênin. Kurdên li baþûr (Iraq) û li rojhilatê ( Îran ) bi zaravayê soranî ( silêmanî ) dipeyivin û alfabeya ku jê re dibêjin erebî, bi kar dihênin. Kurd li rojavayê Kurdistanê ( Sûrî ) jî bi kurmancî dipeyivin.


Besek ji kurdên li Kurdistana baþûr û rojhilatê jî bi kurmancî dipeyivin. Zaravayê ku ji hêla piraniya kurdan ve dihê peyivtinê, kurmancî ye.


Li jêrê nexseya têkuz a lîsteya tev zarava û devokên lokal ( mehellî ) ên zimanê kurdî diyar e.





Çar zaravayên sereke:


KURMANCÎ
(K) yan jî KURMANCIYA JORÎN

SORANÎ (S) yan jî KURMANCIYA
JÊRÎN


GORANÎ (G)

LORANÎ (L)




Zaravayên lokal ( mehellî ) ên her çar zaravayên sereke û têkilbûna ( integration ) wan a bi hev re:



1- Bacalanî (G)

2- Badînanî/badînî
(K)

3- Bextiyarî (L)

4- Beyazidî (K)

5- Botanî/botî (K)

6- Erdelanî (S)

7- Feylî / behreyî (L)

8- Germiyanî (S)

9- Hawramanî/hawramî (G)

10-Kelhorî (L)

11-Kuhgalû (L)

12-Konyayî/haymanayî (K+S)

13-Lekî (L)

14-Mamasanî (L)

15-Mukrî (S)

16-Rojava/berfiradî (K)

17-Silêmanî (S)

18-Semdînanî/hekarî (K)

19-Þêxbizinî (K+S)

20-Torî (K)

21-Zaza/dimilî (G)






KURMANCÎ
(/kurdî/kurmanciya Jorîn): botanî/botî**,
badînanî/badînî, beyazidî, Þemdînanî/hekarî, cizîrî, rojava/berfiratî

SORANÎ (/sorî/kurmanciya Jêrîn/kurdî)
:
mukrî, erdelanî, silêmanî, germiyanî,


GORANÎ (/gorî/kurdî):
zaza/dimilî, bacalanî, hewramî,

LORÎ (/lorî/kurdî):
feylî/behreyî, bextiyarî, mamasanî, kelhorî, lekî, kuhgalû


(KURMANCÎ,
SORANÎ, GORANÎ, LORÎ = KURDÎ)



Cografya
zimanê kurdî:


Bacelanî
li rohilata Kurdistanê dihê peyivtin. Navçeyek xêlî ( eþayirî ) ye, ji gelek gundan pêk hatiye. Li qezayên wek Kamjaran, Þêrwan, Qela, Qeysewend, Maraw, Kemanger dihê peyiftin.


Badînanî
Li deverên baþûra herêma Botan, li Dihok, Amêdî, Akre, Þêxan, Zêbar û Barzan, her wisan jî li rohilata Hekarî, Soma, Xoy, Mako, Ûrmiye û li gundên þino dihê peyivtin.


Bextiyarî
Li baþûra rohilata Kurdistanê, li deverên Daran, Mescîdê Silêman, þehre Kurd, Çarmihal, navçeya Piþtgoy'ê û li deverên mayîn dihê peyivtin.


Beyazidî
Li bakura Kurdistanê, bi nêzîkî li tevayiya Serhedê dihê peyivtin, Qers, Agrî, Erzerom, Erzincan û deverên wan.


Botanî/botî
Li navrasta Kurdistanê li, deverên pêþî li Cizîr, Sêrt, Þirnex, Silopiya, Diyarbekr, Zaxo, Dêrika Hemko ( Malikiyê ), paþê jî li deverên Farqîn û Diyarbekr'ê dihê peyivtin.


Cizîrî
Li deverên Mêrdîn ( Amardîna ), Midyad, Nisêbîn, Qamîþlo, Þengal û Amûdê dihê peyivtin.


Erdelanî
Li Rojhilata Kurdistanê, li derdorên Sine, Rewanser û Ciwanro'yê dihê peyivtin.


Feylî/behreyî
Li baþûra Kurdistanê li Bedra û Bexdadê dihê peyivtin.


Germiyanî
Li baþûra Kurdistanê li êrdimên Kerkûkê dihê peyivtin.


Hewramanî/hewramî
Li rojhilata Kurdistanê li Awa, Biyare,Tewêle, Hewraman-î Text, Hewraman-î Lihon, Paweh, Newsûd, Dizlî, Nodse, Dînewer, Zengene, Siyamensûr, Þêxan, û beþek jî li devera Sinê û Ciwanro'yê jî dihê peyivtin.


Kelhorî
Li rojhilata Kurdistanê li deverên Kermanþan, Xaneqîn, Mendelî, Bedra, Kût û li Bicar, Qurwe, Hersîn, Kengawerö Sehane û Sonqur'ê dihê peyivtin.


Kuhgalû
Li baþûra rohilata Kurdistanê li deverên Behbehan û Qeleyê Golabê dihê peyivtin.


Lekî
Li dorhêlên Kermanþan, Îlam û Eywanþarê dihê peyivtin.


Mamasanî
Li êrdimên baþûra Kurdistanê, li Loristanê dihê peyivtin.


Mukriyanî/mukrî
Li rojhilata Kurdistanê, li navçeya Mahabadê dihê peyivtin. Mahabad di dema xwe de navenda Emareta Mukriyan bû. Weke din mukriyanî li dorhêlên þino, Nexedeh, Xane ( Pîranþehr ), Serdeþt, Bokan, Sanqele û li Seqize dihê peyivtinê.


Rojava/berfiradî
Li Ruha, Mereþ, Dilûk ( Entab ), Mazra û li baþûra rojavaya Kurdistanê li êrdimên Efrînê dihê peyivtin.


Silêmanî/soranî/sorî
Li êrdimên Silêmaniyê, li þehrezor, Qela Çolan, Çiwarte, Mawet, Penciwîn, Çemiemal, Qadî Kerem, Leylan û yên mayî dihê peyivtin.


Semzînanî/semzînî/hekarî
Weke nav li ser e, li hemû deverên Colemergê û li van navçeyên li jêr nimandî dihê peyivtin : Colemerg, Nehrî, Oramar, Gever.


Þêxbizinî
Kurdên ku ji demên kevin ve hatine ber bi nav Tirkiyê ajotinê. Ev devoka pir mehellî, bi tenê ji hêla kurdên li deverên Enqere û Stanbolê dihê peyivtin.


Torî
Li deverên Kercews, Kerboran û Midyad'ê dihê peyivtin.


Zaza/dimilî
Li bakura rojavayê Kurdistanê li deverên Cebaxcor ( Bîngol ), Mazra ( El-Azîzî ), Palo, Gênc, Hêne, Sêwreg û Çêrmûg'ê dihê peyivtin. Zaza/dimilî û hewramî pir nêzîkî hev in.





Alfabeya
kurdî bi sê alfabeyan latînî, kîrîlî
û erebî



TBN:
Xebatên ji bo bi awayek giþtî naskirina devokên zimanê kurdî, bêguman îro ji ber hebûna van atengên li ber kirina xebatek vekolînî ya rêk û pêk li ser tevayiya axa Kurdistanê, xwedî kêmasî ne. Ev erk bi awayekî baþ bi tenê di rewþ û pergalek serbest û azad de û li ser axa welêt dikare bi cih were. Ji lewre jî dê kêmasiyên vê xebatê hebin. Em hêvîdar in, ku rojek dê xebatkarên din vê babetê, vî karî ji vê derê rahêjin û bibine serî ta armancê.




FERHENGOK

_________________________




Avesta: zimanê kevin ê hind-ewrûpî
ye


Êrdim:
herêm, mintiqe


Mêjû:
tarîx


Pergal:
çap, rewþ


Rewþ:
weziyet


Têkuz:
kamil, mukemmel








JÊRENOT/SERINC/TÊBÎNÎ
(TBN):


_________________________________________


*
ROMÎ:
Mebest (meqsed) ji vê
peyvê: Roma/Îtalya-antîkî ye.


*
* BOTANÎ/BOTÎ:
Li mêjû, ev devoka mehelî, ji ber ku bi sedsalan bûye navenda siyaset, aborî û çanda Kurdistanê, loma di warê zimên de jî rolek navendî leyistiye. Emareta Cizîra Botan, bi sedsalan bûye navenda tevayiya emaretên kurdan. Ji ber ku Mîrên Botan, ku serokatiya tevayiya Kurdistanê dikirin, her dem li vir rûniþtine. Loma ev devok pêþve çûye û wek tîrêjên hetavê, kar û tesîra xwe gihandiye ser tevayiya zaravayên din ên kurdî. Ta zaravayên wek soranî, mukriyanî jî, ji vê devoka

botanî/botî
kar û tesîr wergirtine.




Guhestin
ji: www.serbesti.org












Goranê Cano ( Bavê Barzan)


http://www.saradistribution.com/ziman.htm